Fairtrade & Direct Trade & FairChain  

Fairtrade heeft als doel de positie van kleine koffieboeren te versterken zodat zij zelf hun toekomst kunnen verbeteren. Fairtrade is meer dan een keurmerk alleen. Naast een minimumprijs zijn wij de enige met een vaste, niet-onderhandelbare premie. Ook stellen wij strenge eisen op het gebied van milieu, leef- en werkomstandigheden in de koffiesector. Denk aan een veilige werkomgeving, gendergelijkheid, verbod op kinderarbeid en democratische besluitvorming. Ook worden er trainingen en voorlichting gegeven, om zo het beste uit de boeren en de community te halen.

Het ontwikkelen van sterke boerenorganisaties, medezeggenschap, doorlopende capaciteitsopbouw via (gratis) training en advies én betere handelsvoorwaarden vormen de basis van de Fairtrade aanpak. Je leest er hier meer over. 

Natuurlijk zijn bedrijven ook kritisch over Fairtrade. Zij vinden Fairtrade (te) duur of meer de nadruk leggen op het sociale aspect van de koffieboer dan op de kwaliteit van de koffie. Aan Fairtrade certificering zijn inderdaad kosten verbonden. De boerencoöperatie betaalt een certificeringsbijdrage, het bedrijf dat de koffie inkoopt een gebruiksrechtvergoeding om koffie als Fairtrade te kunnen verkopen en een audit fee. Die kosten zijn nodig voor het volledig onafhankelijk certificerings- en auditsysteem waar Fairtrade mee werkt. Dat systeem controleert of bedrijven daadwerkelijk aan de vereiste betalingen en andere handelsvoorwaarden voldoen en of boerencoöperaties hun verplichtingen en beloften aan de boerenleden en Fairtrade nakomen. Een belangrijke borging die boeren de mogelijkheid geeft zichzelf verder te ontwikkelen en het voor consumenten mogelijk maakt onderscheid te maken tussen verschillende claims over eerlijkheid en duurzaamheid^1. Zo blijft Fairtrade werken aan de verdere verduurzaming van landbouwpraktijken en professionalisering van de inmiddels ruim 870.000  Fairtrade koffieboeren wereldwijd^2.  

Hoewel de term Direct Trade geen uniforme definitie kent wordt over het algemeen een koffiehandelsmodel bedoeld dat gebruikt wordt door koffiebranders die hun koffie rechtstreeks bij boeren inkopen. Zonder tussenkomst van een handelaar of een organisatie die een keurmerk voert, zoals Fairtrade. Direct Trade biedt de belofte van een sterkere waardeketen door minimalisatie van het aantal tussenpersonen (zowel kopers als verkopers), het aangaan van langdurige relaties en verbetering van de directe communicatie en maximalisatie van de winst aan beide kanten van de keten. Daarmee is Direct Trade in essentie een prachtig handelsmodel waarbij de koffieproducent en de koper rechtstreeks met elkaar verbonden zijn om de transparantie, traceerbaarheid en kwaliteit te verbeteren.  

Direct Trade is in de regel kleinschalig. De kopers werken met een beperkt aantal bronnen en met relatief geringe volumes voor een specifieke markt. Vaak zijn het zeer kleine koffiebranders die hun koffie tegelijkertijd zelf verpakken en verkopen in een eigen winkel of restaurant. Grotere volumes met een groot aantal boeren uit veel verschillende landen zijn in deze werkwijze moeilijk te managen. Zogenoemde Direct Trade koffies zijn vooral te vinden op specifieke verkooppunten die speciale koffies aanbieden, vaak van één enkele bron. 

Ook kent Direct Trade een relatief hoog risico voor zowel boeren als koffiebranders in het geval er iets mis zou gaan met bijvoorbeeld transport overzee, leveringshoeveelheden of veranderende wereldmarktprijzen. Hoewel sommige bedrijven werken met een gedragscode of een set standaarden is er bij Direct Trade zelden een onafhankelijke organisatie die controleert of er wel aan die regels is voldaan. Daarmee heeft de consument geen enkele garantie dat de handel is gecontroleerd en moet de koffiebrander zelf bewijs leveren voor de gemaakte claims. 

FairChain wil een grotere deel van de waarde van koffie in het land van herkomst achterlaten door de koffie ook in oorsprong te verwerken en te verpakken tot eindproduct. FairChain is gericht op transparantie in de keten om tot eerlijke verdeling van de winst in de hele keten te komen. Op haar website legt de FairChain foundation haar werk uit aan de hand van vier basisprincipes: “transparantie, story proving, sharing value en aid? Let’s trade”. Pleitbezorger van FairChain is vooral Moyee Coffee. Moyee en FairChain stellen:

“FairChain = Fairtrade 2.0. De koffieboeren krijgen hierbij niet alleen een betere prijs voor hun bonen, de bonen worden ook gebrand in het land van herkomst. Hierdoor blijft 50% waarde achter, in plaats van de huidige 10% (waarvan slechts 2% toegevoegde waarde). Radicale verandering noemen wij dat!”

FairChain zet zich hiermee tegenover Fairtrade. Merkwaardig is dat wel, want Fairtrade heeft altijd al als uitdrukkelijk doel dat telers een groter aandeel in de prijs van koffie verkrijgen. Met een minimumprijs en premie versterkt Fairtrade de inkomenspositie van de boerenorganisaties en door het versterken van die organisaties verbetert Fairtrade hun handelspositie ten opzicht van hun kopers. Met haar streven het inkomen van koffieboeren te verbeteren, omarmt Fairtrade natuurlijk ook het idee een grotere deel van de toegevoegde waarde in oorsprong te houden. Fairtrade is voor alle koffieboeren, of ze nu werken volgens de traditionele handel of de volledige verwerking zelf willen uitvoeren. 

Een initiatief als dat van FairChain is alleen mogelijk voor een beperkte markt. Koffie wordt in consumentenlanden meestal als een melange gedronken met koffies van verschillende herkomsten. Dat betekent dat koffies van andere landen moeten worden geïmporteerd om de gewenste melange en smaak te bereiken. Binnen FairChain valt die mogelijkheid in principe weg en kan er alleen gewerkt worden met min of meer ‘single origins’. Dat is goed mogelijk voor een beperkte doelgroep in de markt, de markt van ‘specialties’. Dat betekent, net als bij Direct Trade, dat opschaling niet gemakkelijk is en noodgedwongen beperkt in omvang blijft. Bovendien is verwerking in oorsprong alleen geen garantie dat de boer daar beter van wordt. Ook verschillen de smaakpatronen in de consumentenlanden behoorlijk, smaak die medebepaald wordt tijdens het verwerkingsproces. Succesvolle afzet vereist een specifieke kennis van die markten, die in de landen van oorsprong zelden beschikbaar is.     

De discussie over wat nu uiteindelijk ‘beter’ is heeft vele kanten. Duidelijk is in elk geval dat zowel Fairtrade als FairChain als Direct Trade veelal dezelfde doelen nastreven: via handel de levensstandaard voor boeren structureel verbeteren. En hoewel de benaderingen op onderdelen verschillend zijn, kunnen de handelsmodellen juist zeer goed naast elkaar werken in het voordeel van koffiebedrijven. Sterker nog, in de praktijk gebeurt dat ook daadwerkelijk, hoewel niet altijd met de juiste wederzijdse erkenning³. 

Wanneer Direct Trade wordt gekoppeld aan andere Fairtrade criteria kan het model voor boeren echt voordelen en ontwikkelingskansen bieden. Door beide modellen te gebruiken, krijgen koffiebedrijven beter inzicht in al hun koffiebronnen en is opschaling en dus meer impact mogelijk. Kopers die dat willen kunnen de directe, nauwe relatie uitstekend in stand houden en direct bij boerenorganisaties blijven kopen. Bovendien is het belangrijk dat het opereren van bedrijven extern gecontroleerd wordt. Fairtrade kan als certificeringsorganisatie die externe controle voor hun handelen invullen. Met het Fairtrade Keurmerk profiteren bedrijven daarnaast ook van het hoge consumentenvertrouwen en de merkherkenning dat het Fairtrade merk heeft. 

Ook het verwerken en verpakken van koffie in oorsprong zoals bij FairChain past prima in de doelstellingen die Fairtrade heeft. Het kan de koffieboeren extra inkomsten bieden. Maar verwerking alleen is geen garantie dat boeren er beter van worden. Uiteindelijk moeten koffieboeren zelf in staat zijn hun eigen inkomsten te genereren. Daarvoor zijn Fairtrade voorwaarden essentieel, zoals zeggenschap over het product, (mede)eigenaarschap van een lokale fabriek), onderhandelingsmacht ten opzichte van kopers en een eerlijke kostendekkende prijs. En om dat te bereiken is het belangrijk dat boeren zich organiseren en gezamenlijk hun positie trachten te verbeteren. FairChain, door samen een koffiefabriek te starten en extra meerwaarde te creëren, kan daarbij een mooie volgende stap zijn, die geenszins tegenover Fairtrade staat.  

[1] Fairtrade is al jarenlang het meest bekende keurmerk in NL (en deelt die positie sinds een tijdje met het Beter Leven keurmerk). Cijfers van het onafhankelijke Q&A onderzoek van 2022 geven aan dat de geholpen bekendheid van Fairtrade keurmerk op 86% ligt. 
[2] Fairtrade werkt inmiddels met zo’n 663 coöperaties in ruim 30 koffieproducerende landen, waardoor meer dan 870 duizend koffieboeren bij Fairtrade zijn aangesloten. Samen verkochten ze in 2021 bijna 222 miljoen kilo onder Fairtrade voorwaarden.  
[3] Zo zijn er bedrijven die bewust inkopen van Fairtrade gecertificeerde coöperaties (waar de benodigde vaardigheden, goede landbouwpraktijken etc. inmiddels stevig met support van Fairtrade ontwikkeld zijn), maar zonder formeel aan de Fairtrade voorwaarden te voldoen en dus zonder het Fairtrade keurmerk te dragen. Gelukkig zijn er ook bedrijven die de meerwaarde van het keurmerk juist sterk benadrukken en uitdragen.