Twee miljard Fairtrade bananen een kwestie van lange adem

Geschreven door Jos Harmsen, Supply & Development, Fairtrade Nederland.

EU-regels groot obstakel

Grote, bestaande bananenbedrijven zagen destijds niets in de Fairtrade banaan. Op initiatief van de ontwikkelingsorganisatie Solidaridad werd daarom besloten een nieuw bananenbedrijf op te richten: AgroFair. Maar kansen op succes waren aanvankelijk klein. Grote boosdoener was de regelgeving in de EU. Door importquota en licenties voor bestaande bedrijven kregen nieuwkomers als AgroFair nauwelijks kans om met hun bananen de markt op te komen. De eerste jaren lobbyde Solidaridad zich suf in Brussel om die mogelijkheden te verbreden. AgroFair zag aanvankelijk zelfs geen andere uitweg dan licenties in te kopen bij bedrijven die deze zelf niet gebruikten. Een dure grap! In die beginjaren spraken we niet zozeer over verkopen en resultaten bij de eerste boeren in Ecuador en Ghana, maar veel meer over de voortgang van het lobbywerk in Brussel.  

Dwarsbomen

Ondanks deze situatie gingen de Fairtrade bananen in 1996 wervelend van start met bijna 5,5 miljoen kilo aan verkopen in het eerste jaar. Zowel supermarkten als de groentespeciaalzaken toonden interesse. De omloopsnelheid in die laatste winkels was echter beperkt en geleidelijk aan gaven die winkels de Fairtrade banaan weer op. Wel kwam een tweede importeur op het toneel: Trabana, dat met biologische bananen uit de Dominicaanse Republiek de natuurvoedingswinkels ging beleveren. Dat was geen lang leven beschoren, want de orkaan George hield huis in dat land en de hele aanvoer viel in 1998 weg. Door kwaliteitsproblemen bleven Dominicaanse bananen daarna nog lang ons zorgenkind. El Niño, meerdere orkanen, het beperkt toelaten van Fairtrade tot bananenboten en natuurlijk de EU-regels bleven de Fairtrade bananen ook de jaren daarna nog flink dwarsbomen.

Internationale groei

Internationaal kwamen de verkopen echter ook op gang. Eind 1996 startte Zwitserland en in de jaren daarna grote consumentenlanden als Duitsland en Groot-Brittannië. In 2004 bereikten de Zwitsers, niet gehinderd door de EU, zelfs een 50% marktaandeel, omdat supermarktketen COOP besloot al haar bananen op Fairtrade over te zetten. Tevens steeg de vraag naar biologische bananen. De klimaatomstandigheden in het noorden van Peru waren daarvoor uitermate geschikt en zo kwamen in 2002 de eerste coöperaties uit Peru het Fairtrade systeem binnen. In 2006 exporteerden enkel coöperaties hun bananen zelfs volledig zelfstandig. Een unicum, want het was tot dan toe gebruikelijk dat plukploegen van grote bananenexporteurs de bananen bij de boeren oogsten, verwerkten en het hele exporttraject voor hun rekening namen. Internationaal braken we in 2005 door de verkoopgrens van 100 miljoen kilo.  

Doorbraak

De grote doorbraak kwam uiteindelijk in 2006: de EU-invoerquota werden afgeschaft, hoewel een invoertarief voor zogenoemde dollarbananen uit de Midden-Amerikaanse landen bleef bestaan. Daarmee kreeg AgroFair meer ruimte om bananen in te voeren, zonder gebruik te hoeven maken van dure licenties van anderen. De dalende verkooptrend na 1996, dat in 2002 een dieptepunt had bereikt, begon toen echt om te slaan. In een jaar tijd namen de verkopen in Nederland met een miljoen kilo toe. Daarmee groeide ook de interesse van de grote bananenondernemingen, hoewel Chiquita in 2005 met het concurrerende label van Rainforest Alliance in zee ging¹. Een sterke, verdere stroomversnelling kwam in 2010. In navolging van COOP in Zwitserland besloot de supermarktketen PLUS volledig op Fairtrade bananen over te gaan. Fyffes werd de leverancier met bananen uit Colombia, mede een gevolg van een steunprogramma onder bananenboeren in dat land, dat de Nederlandse ambassade samen met lokale bananenorganisaties en Fairtrade Nederland uitvoerde. Verkopen in Nederland stegen indrukwekkend van 4 naar 10 miljoen kilo. Andere supermarktketens konden niet achterblijven en ook Spar, Attent, Vomar, Emté en Coop schakelden in de jaren daarna over op Fairtrade. In 2014 bereikten we zo een verkoopvolume van 20 miljoen kilogram.

Toenemende kritiek

Ondanks deze positieve ontwikkelingen groeide ook de kritiek op supermarkten, die bananen tegen lage prijzen bleven verkopen. In Groot-Brittannië werd daartegen al in 2014 hevig campagne gevoerd en in Nederland moest Jumbo zich in toenemende mate verdedigen tegen de lage 99 cent per kilo in haar winkels. Ook de bananentelers in Latijns-Amerika begonnen zich daartegen steeds sterker te roeren en begonnen brieven te sturen naar Europese supermarktorganisaties. In 2017 organiseerden we daarom een bananendebat in Amsterdam als onderdeel van een brede Fairtrade campagne, met de nadruk op lage lonen van plantage-werknemers en de noodzaak voor een leefbaar loon. In hetzelfde jaar bracht True Price² een rapport uit dat de werkelijke kosten van de productie van een banaan in kaart bracht, incl. de zogenoemde externe sociale en milieukosten die niet direct in de prijs tot uitdrukking komen. We waren natuurlijk niet verrast dat Fairtrade bananen minder externe kosten met zich mee bleken te brengen. De acties hebben voor een voortdurend druk gezorgd op supermarkten en handel. Misschien mede daardoor startte Superunie, de inkooporganisatie voor de kleinere supermarkten in Nederland, in 2018 met eigen Fairtrade importen uit Ecuador. Meer supermarkten switchten daarop volledig naar Fairtrade bananen. Het Fairtrade volume groeide opnieuw spectaculair naar meer dan 36 miljoen kilo. Daarmee verwierven Fairtrade bananen een marktaandeel van circa 25%. Tegelijkertijd kwamen nieuwe initiatieven op, zoals BeFrank en de All Good Banana van AgroFair, die hun Fairtrade inkopen koppelden aan het True Price-concept.

Naar een leefbaar loon

Het betalen van een leefbaar loon voor werknemers op bananenplantages is allengs het belangrijkste thema in de bananenbranche geworden, zeker vooral in Fairtrade. In 2013 was al de Global Living Wage Coalition³ opgericht, waarin Fairtrade een belangrijke aanjager was. Dat jaar bracht die organisatie het eerste rapport uit dat het niveau van een leefbaar loon voor bananenwerknemers in de Dominicaanse Republiek vaststelde. In 2019 en 2020 werden die loonniveaus ook voor bananenregio’s in Colombia en Ecuador berekend. Fairtrade International lanceerde daarop in 2021 haar Living Wage-concept met aanpassing van haar bananenstandaarden en stappen om dat leefbaar loon op haar gecertificeerde plantages te bereiken. Om te beginnen eiste het van plantages dat ze hun werknemers onmiddellijk tenminste 70% van het berekende leefbaar loon moeten betalen. Los van Fairtrade tekenden retailers in 2018 voor een bananencommitment om in 2025 het gat tot het leefbaar loon voor 75% gedicht te hebben op de plantages waar ze hun bananen inkopen.⁴ Een mooi streven waaraan Fairtrade graag zal bijdragen. De implementatie zal waarschijnlijk wel de nodige voeten in aarde hebben. Het is tenslotte vreemd te ervaren dat het recht van een leefbaar loon voor bananenwerknemers algemeen geaccepteerd wordt, maar er tegelijkertijd nog steeds een aanzienlijke weerstand is bij veel retailers in Europa om de prijzen voor bananen in de supermarkten op te krikken. Hogere prijzen, die nodig zijn om het voor plantages ook daadwerkelijk mogelijk te maken om die leefbare lonen te kunnen uitbetalen. In die zin is de strijd van Fairtrade nog lang niet gestreden.

Trots

Niettemin mogen we trots zijn. Trots dat dit jaar in Nederland de 2 miljardste Fairtrade banaan langs de kassa is gegaan en dat over die 25 jaar door verkopen in ons land gemiddeld 1 miljoen euro per jaar aan de bananenboeren en werknemers op plantages is overgemaakt. Wie had dat 25 jaar geleden op die Rotterdamse kade kunnen dromen? Het was en blijft nog steeds een kwestie van volhouden, van lange adem.

_{[1] De interesse van bananenmultinationals betekende wel een verzwakking van de positie van AgroFair in Nederland. Eigenlijk is het zelfs wat beschamend dat momenteel geen enkele retailer in Nederland de Fairtrade bananen bij dit Nederlandse bedrijf inkoopt. AgroFair is wel succesvol in andere Europese landen en enkele landen in Oost-Azië en Oceanië.
[2] www.Trueprice.org
[3] www.globallivingwage.org
[4] Dit gebeurde op initiatief van IDH, de organisatie die bedrijfssectoren duurzamer probeert te maken. Zie www.idhsustainabletrade.com.}