Het systeem

Natasja van den Berg is lid van de Raad van Toezicht van Fairtrade Nederland. Zij bezocht de Fairtrade Climate Academy in Kenia. In dit blog vertelt ze over haar indrukken.

‘De kans is groot dat u dit verhaal leest onder het genot van een kopje koffie. Nederland is ten slotte kampioen koffiedrinken. We drinken 15 miljard kopjes koffie per jaar. Tot een aantal jaren geleden werd het grootste aantal koppen koffie thuis gedronken en kwam de koffie uit een koffiezetapparaat met snelfilterkoffie van een bekend rood merk. Dat is overigens nog steeds de meest gedronken kop koffie, maar sinds een jaar of 10 is de koffiecultuur echt aan het veranderen. Koffiewinkeltjes poppen op in alle binnensteden en steeds vaker drinken we coffee to go. Mijn buurvrouw in Amsterdam Noord sneert wel eens als ik met een latte macchiato in mijn hand de straat in fiets, dat ik voor hetzelfde bedrag een heel pak rood merk kan kopen in de supermarkt en daarvan een hele week koffie kan drinken.

Een aantal maanden geleden werd in een artikel in het NRC een somber beeld geschetst over de toekomst van koffie. Overal op de wereld wordt de koffieproductie bedreigd door de steeds hoger wordende temperatuur en veranderde regenval. Beide gevolgen van klimaatverandering.

Climate Academy

Ik ging mee naar Kenia om een project van Fairtrade Africa en Fairtrade Nederland te bezoeken: De Climate Academy, gesteund door de Nationale Postcode Loterij. Een project waarin boeren op allerlei wijzen worden ondersteund om hun kennis over klimaatverandering, en wat zij kunnen doen om zich daar tegen te wapenen, te vergroten. Wij mochten getuige zijn van een training aan boeren over duurzame landbouwtechnieken en wat deze boeren konden doen om hun koffieplanten te beschermen tegen de toegenomen hitte en veranderende weerpatronen.

Daar kregen we te horen dat het grootste probleem voor koffieboeren op dit moment de zogenaamde succession gap is. Steeds vaker willen de kinderen van boeren de boerderij van hun ouders niet overnemen. Zij zien er letterlijk geen brood in. De overgrote meerderheid van de boeren in dit gebied is ouder dan 65. Klimaatverandering verergert dit omdat productie onder druk staat en dus het inkomen van boeren nog lager ligt. Jonge boeren kiezen ervoor om het land te verkopen aan de hoogste bieder, de projectontwikkelaars.

Ik ontmoette daar een jonge vrouw die directeur was van een van de coöperaties die Fairtrade gecertificeerde koffie produceert. Toen ik haar vroeg waarom zij ondanks de trend toch boer was geworden, vertelde zij mij dat het haar lukte om een goed bestaan te hebben als boer. Ik vroeg haar toen wat zij wist dat haar generatiegenoten niet weten, waardoor ze besluiten om de boel te verkopen en geen boer te willen worden. Zij keek me indringend aan en zei: “Because I am in the system.” Gedurende het bezoek werd mij steeds duidelijker wat zij daarmee bedoelde.

Boeren in Afrika is niet gemakkelijk. Dat was het nooit. Droogte, hitte en armoede maken de simpelste zaken ingewikkeld. Maar nu klimaatverandering de seizoenen verandert, de regen nog onvoorspelbaarder wordt, wordt het schier onmogelijk. Daarnaast zijn de meest boeren kleine (smallholder) boeren. Zij hebben een paar ares land en de meerderheid van het werkt op deze boerderijen wordt gedaan door vrouwen die meer te doen hebben dan boeren. Ze moeten het huishouden doen, voor de kinderen zorgen en koken.

Modern boeren

Fairtrade gecertificeerde boeren hebben toegang tot kennis die hen in staat stelt op een moderne manier te boeren. De training die onderdeel is van de Climate Academy is daarvan een voorbeeld. Daarin krijgen boeren allerlei suggesties om de opbrengst van koffie te vergroten. Zo zijn de boeren gewend om hun hele land te ploegen. Dat is echter onverstandig, de bodem houdt daardoor minder goed nutriënten vast. Boeren vinden deze boodschap ingewikkeld. Een omgeploegde akker staat symbool voor een boer die hard werkt. Ze zijn bang de reputatie te krijgen dat ze lui zijn. Afleren blijkt dus minimaal zo belangrijk als aanleren.

Ook worden de boeren gestimuleerd om tussen de koffieplaten bomen te planten, zodat deze de koffiestruiken beschermen tegen de felle zon en de bodemkwaliteit verbeteren. Ook hiervan denken veel boeren dat dit onverstandig is, omdat de bomen zouden concurreren met de koffiebonen voor het schaarse water, maar dat is niet zo. Daarbij leveren de juiste bomen (bijvoorbeeld macademiabomen) een extra bron van inkomen. Een win-win situatie omdat bomen natuurlijk ook CO2 vasthouden. De boeren beschermen de koffie tegen de gevolgen van klimaatverandering en dragen ook bij aan het voorkomen ervan.

Een ander deel van de Climate Academy is het bieden van alternatieven voor het gebruik van hout bij het koken. Veel boeren koken nog elke avond op gekapt hout. Er zijn daarvoor twee verschillende initiatieven die worden gesteund binnen de Academy. In de fabriek waar koffie wordt verwerkt en gemalen in Machakos worden briketten gemaakt van de reststoffen van de koffieboon, zoals te zien op de bovenstaande foto. Ook krijgt een aantal boeren een micro-biogascentrale waarmee ze van koeienmest biogas kunnen maken om op te koken. Ook dat levert weer dubbele winst op. De boeren hebben een extra bron van inkomen ontwikkeld, afval wordt productief -een fantastisch voorbeeld van circulaire economie- en bomen worden niet meer gekapt en kunnen CO2 vasthouden.

Women in Coffee

Fairtrade biedt dus naast een minimumprijs, een premie aan de gemeenschap, kennis en alternatieve inkomstenstromen ook een systeem om de gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan. Maar dat is niet eens het hele verhaal. Zo vertelde een medewerker van Fairtrade Africa mij dat een gecertificeerde molen beter toegang krijgt tot krediet, waardoor investeringen die nodig zijn om de productie te verhogen, beter mogelijk worden. En misschien wel het belangrijkste voorbeeld van wat het betekent om in het systeem te zitten, kwam van mijn bezoek aan het project Women in Coffee.

Women in Coffee is een initiatief van de voorzitter van de Kabng’etuny coöperatie, Mr. Samson Koskei. Toen zijn coöperatie Fairtrade gecertificeerd werd besloot hij om de daad bij het woord te voegen en het principe van gelijkwaardigheid ook echt in de praktijk te brengen. Hij besloot een deel van zijn bomen aan zijn vrouw te geven en riep zijn bestuur en leden op hetzelfde te doen.

Gelijkheid, ook tussen genders, is een belangrijk principe van Fairtrade. We weten dat het meeste werk op kleine boerderijen gedaan wordt door vrouwen. De leden van veel coöperaties zijn echter vaak man. Dit komt omdat alleen diegenen die land of planten bezitten, lid mogen zijn van een coöperatie. De meeste vrouwen krijgen traditioneel bij het overlijden van hun ouders geen land. Deze gaat naar hun zonen. Door zijn vrouw planten te geven, kon zij lid worden van de coöperatie. Het heeft hem veel moeite gekost om ook andere mannen te overtuigen hetzelfde te doen. Hij werd in eerste instantie compleet belachelijk gemaakt en voor gek verklaard. Hoezo geef je een deel van je bezit weg aan vrouwen, dat is nergens goed voor.

Hij gaf niet op en na drie jaar waren er 100 vrouwen lid van coöperatie. Met steun van Fairtrade Africa organiseerden de vrouwen zich in een aparte vereniging Women in Coffee en brachten hun koffie naar de veiling. Deze koffie kreeg de hoogste prijs op de veiling. Een onverwacht succes. Dat was een aantal jaren geleden. Nu zijn er meer dan 300 vrouwen lid en vindt iedere boer het normaal om zijn vrouw en ook kinderen planten te schenken.

“Being in the system” betekent emancipatie, het betekent toegang tot de beste kennis, steun bij het opzetten van nieuwe projecten, toegang tot kapitaal en fondsen. Het betekent dat deze boeren veerkracht kunnen ontwikkelen om een toekomst te hebben als koffieboer. Zo zorgt Fairtrade ervoor dat wij ook over 20 jaar nog steeds kunnen genieten van een bakkie troost.’